Tục ngữ - Kho tàng kinh nghiệm sống của người M’nông

Đồng bào dân tộc M’nông có một nền văn học dân gianrất phong phú, đa dạng, phản ánh đời sống văn hóa cũng như tâm tư nguyện vọngcủa cộng đồng. Các thể loại văn học dân gian của người M’nông bao gồm sử thi(ót n’rông), truyền thuyết, thần thoại, cổ tích, thơ ca; trong đó lời nói vần(tục ngữ) là thể loại chiếm số lượng khá lớn. Với đồng bào, tục ngữ chính làkho tàng kinh nghiệm sống quý báu mà ai cũng cần phải biết, phải học.

Nội dung của tục ngữ M’nông thường xoay quanh 3 chủđề lớn, đó là con vật, con người và kinh nghiệm sản xuất, nhưng lại hết sứcngắn gọn, súc tích, dễ truyền khẩu, ít dị bản... Mỗi câu chữ đều được ép chặt,dè xẻn từng tiếng, từng câu từ làm cho ngôn ngữ luôn cô đọng, giàu ý nghĩa,phản ánh được những tri thức và kinh nghiệm sống của dân tộc trong lịch sử. Nétcơ bản của tục ngữ M’nông là dễ nhớ, dễ thuộc, cách thể hiện sinh động, gầngũi, đối tượng được đề cập đến thường gắn bó mật thiết đối với con người nên nóđược ví như chiếc “chìa khóa” để con người tiếp cận và vận dụng vào cuộc sống.Chẳng hạn, khi nói về mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, xét đoán thờitiết để vận dụng vào sản xuất, thời vụ thì đồng bào M’nông đã có những kinhnghiệm quý báu với những hình ảnh gần gũi gắn liền với cuộc sống của mình như: “ChimRling đẻ trứng thì hạn/Chim Rlang đẻ trứng thì trời âm u/Gà rừng đẻ trứng thìrẫy đốt không cháy/Chim Rlang đẻ trứng thì lúa bị lép…”. Hay trong sảnxuất, gieo trồng thì có những câu tục ngữ đơn giản như: “Ta trồng chuốiphải lúc trăng mới lên/Ta trồng mía phải lúc trăng khuyết”…

Đồng bào M’nông luôn răndạy con cháu thông qua tục ngữ

Đằng sau sự vất vả, lo lắng hay những phấn khởi tronglao động là kho tàng tri thức quý báu của đồng bào về kinh nghiệm, cách ứng xửtrong đời sống hàng ngày. Trong gia đình, cha mẹ là tất cả đối với con cái vàmặc dù “Củi cong khó đun/Người già khó chiều”, nhưng tuổi giàluôn được đề cao bởi họ là những kho kinh nghiệm sống “Gừng càng già càngcay/Người già hiểu điều hay”. Anh em trong gia đình là tình máu mủ,ruột thịt không bao giờ lìa bỏ, nên đồng bào rất coi trọng tình cảm ấy và nóivề chúng bằng những hình ảnh rất riêng, rất thật: “Người cùng một mẹ sinhchân đạp nhau/Người cùng một mẹ sinh ra tay đụng với nhau”. Bên cạnhđó, thông qua tục ngữ thì một số phong tục, tập quán, trật tự xã hội được giữgìn và phát triển. Mặt khác, tinh thần cố kết cộng đồng, tương thân tương ái,giúp đỡ, cùng nhau chia sẻ ngọt bùi cũng được nhắc đến rất nhiều như: “Rẫylúa ăn cả bon mới hết/Ná to bắn cả bon mới nổi/Ché rượu cả bon uống mớinhạt/Làm rẫy cùng chung một vạc/Làm nhà cùng chung một bon…”.

Trong các mối quan hệ xã hội, tình yêu nam nữ cũngđược đề cao đó là “Xin chiêng hỏi mẹ/Xin con dê hỏi cha/Xin người yêu thìtự kiếm”.Đặc biệt hơn là quan hệ vợ chồng cũng được nhắc đếnvới những câu từ: “Chăn đã có rồi không tìm chi nữa/Chồng đã có rồi khôngyêu ai nữa/Bỏ rẫy cũ có ngày bị đói/Chú bác sẽ cười lúc làm cỏ rẫy...”.Với đồng bào M’nông thì tục ngữ là lời nói hay, có nhiều giá trị xác thựcvà cũng là một hình thức giao tiếp quan trọng trong cộng đồng. Do đó, trong ứngxử hàng ngày, đồng bào rất coi trọng lời nói: “Biết nói người ta yêu,người ta quý/Vụng nói người ta ghét, người ta giận” và khuyên nên: “Nghĩtrước nói sau”.Từ những hình ảnh trong thực tế, đồng bào M’nông đãnâng lên tầm khái quát và vận dụng vào cuộc sống như là một bài học về lối sốngcó văn hóa: “Chặt cây phải xem cành khô/ Nói năng cần nhìn trên dưới”…

Có thể thấy, trong cuộc sống của người M’nông, lĩnhvực nào cần có kinh nghiệm thì ở đó có tục ngữ. Đó không chỉ là những kinhnghiệm quan sát được mà cả những kinh nghiệm được nhìn nhận, suy ngẫm từ cácgiác quan bên trong của con người, hết sức tinh tế và nhạy cảm. Theo các nhànghiên cứu văn hóa thì tục ngữ của người M’nông phản ánh khá đầy đủ những đứctính của người dân lao động như cần cù, kiên trì, tinh thần lạc quan, óc thẩmmĩ, tình yêu thương, ý thức đề cao về cái đẹp tâm hồn, về danh dự, lòng chungthủy…và chính tục ngữ đã góp phần làm phong phú, sinh động, tô đậm bản sắc vănhóa M’nông.

Bài, ảnh:Mỹ Hằng