Tập quán căng dái tai của người M’nông, Mạ

Để có dái tai như vậy phải trải qua một thời gian dài, lúc đầu họ dùng gai cây chanh để xỏ lỗ tai. Gai cây chanh để nguyên mũi nhọn chỉ cạo sạch vỏ, dùng nước sôi nấu gừng bóp dái tai cho thật mềm trước khi xỏ lỗ tai; phải xỏ ngay chính giữa dái tai, nếu xỏ không vào chính giữa, sau này tai căng ra không được to. Khi tai đã thật lành lặn, họ bắt đầu vặn cây gai cho vào dần mỗi ngày chỉ vặn một lần cho đến khi đầu to cây gai lọt qua được.

Người ta lại vót cây khác to hơn, cũng có đầu to đầu nhỏ. Bên đầu nhỏ vừa xỏ lọt lỗ tai, hằng ngày, họ cứ tiếp tục vặn dần vào cho dễ. Khi đầu to của cây lọt qua lại tiếp tục làm cây khác lớn hơn làm cho dái tai ngày càng căng rộng để có thể đeo trang sức bằng gỗ, tre nứa, ngà voi...

Chân dung cụ bà H'Yộ ở bon Ka La Dơng, xã Quảng Khê (Đắk Glong)

Những người giàu có, khá giả thường đeo cặp bông tai làm bằng ngà voi. Họ dùng hai mẫu ngà voi làm đôi bông tai kéo đôi tai dài đến tận gò má. Tập quán trang sức này được nhắc đến trong các câu ca dao như: "Hợp với tai mới đeo ngà voi; hợp với cổ mới đeo xâu cườm; hợp với đầu mới quấn cườm hoa".  

Tập quán trang sức này đã mờ nhạt dần theo thời gian. Hiện nay, ở bon Ka La Dơng, xã Quảng Khê (Đắk Glong) có 3 người “căng tai”: Cụ bà H’Glang, 93 tuổi; cụ bà H’Bing, 76 tuổi và cụ bà H’Yộ, 82 tuổi. Họ chính là những “người tai sề” cuối cùng trên cao nguyên M’nông, lưu lại dấu vết trang sức cổ xưa, cách nay hàng ngàn năm của con người. Dái tai của cụ bà H’ Yộ sề xuống tận bờ vai, có lỗ khá rộng, minh chứng cho một thời từng sở hữu đồ trang sức quý và biết cách làm đẹp theo kiểu xưa của cộng đồng.

Bà cụ H’Glang tuy tuổi cao nhất trong các cụ bà “căng tai” nhưng ánh mắt còn sáng trong, mũi thẳng và có nụ cười rất đẹp làm cho gương mặt của cụ luôn ánh lên nét phúc hậu. Cụ H'Glang còn giữ nhiều món trang sức cổ như nhẫn, vòng đồng đeo cổ tay, chuỗi cườm đeo cổ.

Mặc dầu có lỗ dái tai đặc biệt như vậy nhưng từ lâu họ không còn đeo hoa tai vì những hoa tai truyền thống như ống nứa, ngà voi, vòng nhuộm đã bị đồng bào từ bỏ khá lâu. Những bông tai bằng ngà voi là tài sản quý giá nhất của đồng bào cũng không còn nữa vì phần nhiều họ đã bán cho những người săn tìm đồ cổ, những hiện vật dân tộc. Đồ trang sức này hầu như được tìm thấy trong tủ kính trưng bày hiện vật của các bảo tàng ở Tây Nguyên.

Hình ảnh người già Tây Nguyên đeo vòng ống chân, ống tay thường là đề tài thu hút những nhà nhiếp ảnh đi tìm bản sắc tộc người. Các cụ già căng tai ở cao nguyên M’nông vẫn được các nhà nhiếp ảnh đến thăm với niềm hứng khởi thực thụ trong cuộc hành trình tìm kiếm cái đẹp, cái độc đáo của vùng Tây Nguyên. Hơn ai hết, các nhà nhiếp ảnh muốn nhanh chân hơn, lặn lội đến với các bon làng xa xôi, hẻo lánh để kịp thu vào ống kính của mình những người già cuối cùng còn mang trên thân thể tàn tích của tục căng tai trước khi các cụ về với thế giới của các vị thần linh.