Giữ gìn nét đặc trưng văn hóa dân gian M’nông

Trong những năm qua, trên địa bàn tỉnh Đắk Nông, Đảng và chính quyền địa phương rất quan tâm đến công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống; xác định văn hóa là nền tản tinh thần vừa là mục tiêu vừa là động lực phát triển kinh tế - xã hội. Cùng với những giải pháp để bảo tồn văn hóa, tỉnh đã ban hành những đề án, công trình nghiên cứu như: Từ điển tiếng M’nông – Việt, Dòng họ M’nông, Văn hóa M’nông, Địa chí Đắk Nông, Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa lễ hội, hoa văn cồng chiêng và nhạc cụ dân tộc M’nông; mở nhiều trại sáng tác âm nhạc, văn học, hội họa, nhiếp ảnh, hội thi dân ca dân vũ, hát kể sử thi, lễ hội… đã được nhân dân đồng tình hưởng ứng và thực hiện đạt hiệu quả văn hóa – xã hội cao. Nhiều nhà nghiên cứu văn hóa đã bỏ công sức và trí tuệ, thời gian để điền dã và sưu tầm, trao đổi và tìm hiểu từ các già làng, nghệ nhân, vì họ là nhân chứng sống, bảo tàng sinh động cung cấp cho các nhà nghiên cứu để được ghi chép và đối chiếu với lịch sử, điều kiện kinh tế - xã hội, không gian hình thành từng thể loại văn hóa, in thành sách, tài liệu lưu giữ và phổ biến. Các nhà sáng tác văn học nghệ thuật thường tiếp cận với các tài liệu, công trình nghiên cứu văn hóa, đã được sưu tầm để làm cẩm nang và gắn kết với đời sống văn hóa thực tiễn để tạo ra những tác phẩm mang nét đặc trưng văn hóa M’nông...

Thi nấu cơm lam trong ngày hội văn hóa các dân tộc tỉnh. Ảnh: Y K’Răk

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được trong lĩnh vực sáng tác, phục dựng lễ hội, dân ca dân vũ, hội họa, âm nhạc… do nhiều yếu tố khách quan, chủ quan mà dư luận cho rằng đã có sự biến dạng hoặc pha trộn trong văn hóa dân gian M’nông, có thể nêu ra một số trường hợp để bạn đọc tham khảo.

Lễ hội là loại hình văn hóa tổng hợp được diễn ra, có cồng chiêng, điêu khắc (làm cây nêu), hát sử thi, văn hóa ẩm thực (cơm lam, rượu cần)… Trong đó thường có lễ đón bạn là nét văn hóa đặc trưng, thể hiện lòng mến khách của người M’nông, mỗi khi bon làng tổ chức lễ hội. Nghi thức lễ đón bạn là chủ nhà bố trí nghệ nhân cồng chiêng, lễ vật và cử người biết ăn nói lưu loát, biết hát đối đáp, cùng với già làng đứng đón khách từ đầu bon. Khi đoàn khách bon bạn đến, bon chủ nhà hát đối, bên bon khách đáp lại và khách hát đối, chủ nhà hát đáp lại, họ tặng vật phẩm cho nhau như: thuốc rê, bầu bí, cá… thể hiện tình đoàn kết gắn bó, chia sẻ và bình đẳng. Họ đi chân đất, mặc trang phục truyền thống. Thế nhưng trong một lễ hội ở huyện nọ, lại biến nghi thức lễ đón bạn pha tạp bằng rước hai cái kiệu, mỗi kiệu bốn người khiêng (thường thấy lễ hội ở phía Bắc), hai vị già làng ngồi chiễm chệ trên kiệu, mặc trang phục quần tây hai ống, chân mang dép xốp.

Về màu sắc, trong hội họa có tác phẩm tái hiện cảnh sinh hoạt người M’nông, nhưng dùng nền màu vàng, lấy màu đỏ làm chủ đạo cho tác phẩm, từ trang phục đến đường nét họa tiết hoa văn đều màu đỏ, làm cho người xem cảm nhận đến văn hóa của dân tộc nào đó thật xa lạ. Trong khi đó, màu sắc của dân tộc M’nông thì màu xanh là chủ đạo, pha lẫn một ít màu đen, gắn liền với màu xanh và quang cảnh âm u của núi rừng trùng điệp nơi đây. Trong điêu khắc, một tác phẩm dự thi phác thảo Tượng đài Anh hùng N’Trang Lơng, tác giả trang trí thêm cho phần tượng của người anh hùng N’Trang Lơng, lưng mang cung tên, tay cầm rựa, để thể hiện tính đặc trưng của văn hóa M’nông. Nhưng thực ra trong lao động sản xuất, người M’nông dùng xà gạc, không phải dùng rựa như người Kinh. Trong kiến trúc, một chương trình giao lưu văn nghệ có truyền hình trực tiếp, tấm phông sân khấu được in phóng to hình ngôi nhà rông của người Gia Rai có mái đứng cao, cong vút như chiếc thuyền đang căng buồm lướt sóng ngoài biển khơi, được chú thích là nhà của người M’nông. Trong nhiếp ảnh có một tác phẩm trưng bày tại triển lãm nhiếp ảnh của tỉnh, bức ảnh là một cô gái, từ nước da trắng mượt, mắt to, nét mặt, mũi nhìn vào không thấy dường nét của cô gái M’nông, dưới bức ảnh chú thích là cô gái M’nông (thực chất cô gái này là người Thái, chỉ khoác trang phục bằng bộ váy và áo của người phụ nữ M’nông). Trong dân vũ, âm nhạc cũng lấy “râu ông nọ cắm cằm bà kia”, qua tài liệu sưu tầm, dân vũ người M’nông thường được thể hiện những động tác lao động sản xuất nương rẫy, hình ảnh các loài vật, từ cách di chuyển, chạy nhảy, tình yêu nam nữ cũng thể hiện rất kín đáo. Thế nhưng có tác giả dựng múa, dùng trang phục hoa văn truyền thống M’nông, nhưng động tác múa, đoạn đầu mang đường nét dân vũ M’nông nhưng càng về sau, lại sử dụng các động tác múa rất lạ lẫm với múa truyền thống. Âm nhạc múa cũng pha tạp, đoạn đầu dùng giai điệu âm thanh của tù và, nhịp chiêng dịu êm, nhưng về sau thì âm thanh của nhạc cụ hiện đại, giai điệu dồn dập bốc lửa. Trong khi đó, âm nhạc của người M’nông từ tiếng tù và đến nhịp chiêng, kèn R’lét bao giờ âm thanh cũng nhẹ nhàng sâu lắng, trầm bổng và miên man như chính tiếng du dương của đại ngàn trên cao nguyên M’nông hùng vĩ.

Ngày nay, văn hóa M’nông là nền văn hóa đa dạng truyền thống, được hợp thành từ văn hóa của dân tộc bản địa, văn hóa người Kinh và văn hóa các dân tộc phía Bắc. Tuy nhiên, mỗi khi đề cập đến văn hóa truyền thống M’nông hay văn hóa của một dân tộc thì cần tôn trọng nét đặc trưng văn hóa của dân tộc ấy. Việc khai thác, phục dựng và bảo tồn văn hóa dân gian M’nông là việc làm hết sức khó khăn. Vì chúng ta kế thừa gia tài văn hóa quý hiếm này, từ nền văn hóa bất thành văn, chỉ truyền khẩu qua nhiều thế hệ, tài liệu rất hạn chế, tỉnh ta chưa có đội ngũ nghiên cứu văn hóa có trình độ chuyên sâu. Nhưng điều cơ bản để giữ gìn nét đặc trưng văn hóa dân gian M’nông là cần nghiên cứu sâu thêm về điều kiện kinh tế xã hội của đại ngàn cao nguyên M’nông, sự hình thành nền văn hóa dân gian M’nông từ nền kinh tế nương rẫy, du canh du cư, mẫu hệ, tính cộng đồng cao và hưởng lợi bằng nhau. Qua sử thi, nghệ nhân, già làng và những công trình đã nghiên cứu về văn hóa M’nông… chắc chắn sẽ giúp chúng ta giữ được nét đặc trưng của văn hóa dân gian M’nông trong xu thế hội nhập và phát triển.